Bir kitap ve birkaç fotoğraf. Fazla bir şey kalmamış ondan geriye. Modern anlamda ilk Türkçe pedagoji (eğitim bilimi) kitabının yazarı, hem de genç bir kadın. Usul-ı Talim ve Terbiye Dersleri 1895’te basıldığında, Ayşe Sıdıka Hanım henüz 23 yaşındadır. 1903 yılında otuz bir yaşında ölen Ayşa Sıdıka Hanım’ın kocası Rıza Tevfik (Bölükbaşı) Bey, üzüntüsünden kaldırır eşinin yaptığı resimleri, yazdığı yazıları.

Ayşa Sıdıka Hanım’ın çaldığı kanun ve piyano sessiz kalır. Bugüne ulaşan sararmış fotograflarında esmer, orta boylu bir genç kadın görüyoruz. Dimdik ve vakur tavrıyla dikkat çekiyor. Bir de kartvizit kalmış o günlerden. Eski Türkçe bir yazı ve altında Fransızcası: “Sedika Moustapha, Professeur de la classe supereure a l’ecole Normale des demoiselles (Kız Öğretmen Okulu Yüksek sınıfı hocası). “Biz gençken maalesef eskileri merak etmedik diyen ve büyükteyzesinin kitabının yeni harflerle basılmasını arzu eden Melda Kaptana, bize büyükteyzesi Ayşe Sıdıka Hanım’ı anlattı.

Ayşe Sıdıka Hanım, ulemadan Cuma-ı Bala Mazlumzade Mustafa Numan Efendi’nin kızı. Enderun mektebinde hoca olan Mustafa Efendi’yi tanıdıkça, “babasına bak, kızını al” diyecek oluyoruz. Mazlumzade Mustafa Numan Efendi, 1820’li yıllarda şimdi Bulgaristan sınırları içinde kalan Cuma-ı Bala kasabasında doğar.

Gençliğinde okumak için İstanbul’a gelir ve zamanla yükselerek Enderun mektebine hoca olur. Arapça ve Farsça dillerinde uzmanlaşır, dini konularda da. Bir Osmanlıca lugat hazırlar. 1893’te Sultan 2. Abdülhamit kendisine bir fermanla “Haremeyn-i muhteremeyn” payesini ihsan eder. Hoca Mustafa Efendi’nin bir fotoğrafı da var. Ciddi, sert bakışlı, sarıklı tam bir hoca. Ama bu sert görünüşlü din adamını tanıdıkça, bundan 150 yıl önce hem doğuyu hem batıyı bilmenin gereğine inanan bir bilge keşfediyoruz. Sert kabuğuna rağmen, mizah tarafı güçlüdür Mustafa Efendi’nin. Disipline düşkündür ama öğrencileriyle şakalaşmayı ihmal etmez.

Farklı ilgi alanları olan, çok yönlü bir kimsedir. Ahmet Vefik Paşa, Edhem Paşa, Edhem Paşa’nın oğlu Osman Hamdi Bey yakın dostlarıdır. Sarıklı bir hocanın fotoğrafın dünyada yeni keşfedildiği bir dönemde, karanlık oda kurup fotoğraf basmasına ne buyurulur? Mustafa Efendi’nin, Osman Hamdi Bey tarafından mermer üzerine basılmış bir fotoğrafı var. El yazması kitaplardan oluşan koleksiyonuysa Mahmutpaşa’daki konağının yangınında yok olur.

Hoca Mustafa Efendi’nin yaşam felsefesinin ipuçlarını, kızlarının eğitimi için verdiği kararlarda buluyoruz. Üç çocuğu olur: Ahmet, Ayşe Sıdıka, Emine Behice. Hoca Efendi hem oğlunun, hem kızlarının eğitim görmesini ister. Fakat karısı genç yaşta ölür. Kızları küçük yaşta annesiz kalınca mahalleliye “kıyamet alametleri” dedirtecek bir karar alır: Ayşe Sıdıka ve Emine Behice’yi o yıllarda yeni açılmış olan Zapyon Rum Kız Lisesi’ne yatılı olarak verir. Osmanlı toplumunda kökü eskilere dayanan Rum okulları, çok erken yıllarda laik eğitime geçmiştir. Mustafa Efendi, kızlarının dil öğrenmelerini ve batı kültürünü tanımalarını ister.

Evde ise dini eğitim görürler. Mustafa Efendi için, İslam terbiyesiyle yabancı dilde batı kültürü ağırlıklı eğitim bir insanın yetişmesinde gerekli olan ve birbirini tamamlayan unsurlardır. Rıza Tevfik Bölükbaşı, bir şiirinde, “biz bu kadar erken gelmeyecektik.” diyor. Hem kayınpederi Mustafa Efendi, hem karısı Ayşe Sıdıka Hanım, Rıza Tevfik gibi zamanının ötesinde, düşünceleri bugün bile güncel olan nadir kişilerden.

Büyükada’da döneminin korkulu hastalığı tüberkülozdan ölen Ayşe Sıdıka Hanım, ardında üç, dört ve yedi yaşında üç kız çocuğu bırakır. Rıza Tevfik Bey, karısını kaybettiği günlerde annesini soran kızı Selma’ya cevap niteliğinde bir şiir yazar: “Selma! Sen de unut yavrum!” Bu şiirde kızına acı çekmemesi için annesini unutmasını önerir:

O talihsiz biçareyi, bak ben bile unuttum!
Gönlümdeki iniltiyi ninnilerle uyuttum!
Unut kızım!..sen de unut!.. Anma artık adını
Yabancıdır bize!.. Sorma o zavallı kadını.

Ayşe Sıdıka Hanım’ın kardeşi Emine Behice Hanım’la çekilmiş bir fotoğrafları var. Yıl 1884, Ayşe on iki, Emine Behice sekiz yaşında. Bir örnek giyinmişler: Boğazına kadar düğmeli ceket, etek ve bağcıklı botlar. Erkeksi ve ciddi bir kıyafet, belki de okul üniforması. Birbirine çok bağlı olan kardeşler, Zapyon Lisesi’nde Rumca ve Fransızca öğrenirler. Elişi ve resim yapar, kanun ve piyano ile alaturka ve alafranga müzik çalarlar.

Evde de kendi aralarında Fransızca konuşurlar. Melda Hanım’da anneannesi Emine Behice Hanım’ın yadigarı olan, çok zarif akik saplı bir tığ var. Anneannesinin kendisine, bir kadının tığ işlerken ellerinin zarif görünmesi gerektiğini söylediğini hatırlıyor. Bu, Zapyon Lisesi’ndeki eğitimin kalitesi hakkında da bir fikir veriyor. Elit ailelerin kızlarına, yaşama hazırlıklı olmaları için gerekli bütün bilgiler veriliyordu şüphesiz. Bu, hem klasik anlamda eğitimi, hem de günlük yaşam için gerekli olan pratik bilgileri içeriyordu.

Ayşe Sıdıka Hanım, çok parlak bir öğrencidir. Babası kızının Bulgarca’yı da öğrenmesini ister. Fakat bulunan hoca erkektir. Ne yapmalı? Mustafa Efendi, kızının erkek bir hocadan ders almasına izin verir. Yalnız kızı, ders sırasında uzun eldivenler giymelidir! Ayşe Sıdıka Hanım’ın işlediği ve Saray’a hediye edilen elişi bir örtü, Sulytan Abdülhamid tarafından beğenilir. Sultan Hamid, Ayşe Sıdıka Hanım’ın kitabının basımasını destekler, kendisine “ikinci rütbeden” şefkat nişanı verir.

Ayşe Sıdıka Hanım, 1890’da Darülmuallimat’a (Kız Öğretmen Okulu) Müdür Muavini ve Güzel Sanatlar Başöğretmeni olur. O dönemde, geç bir kadın için bu çok önemli bir başarıdır. Bu arada uzaktan akrabası olan ve tıbbiyede okurken hafta sonları Mahmutpaşa’daki konaklarına çıkan Rıza Tevfik Bey’le tanışır. Tam bir fikir birliği olur aralarında. Kısa bir süre sonra da evlenirler. Üç çocukları olur: Suat, Selma ve Munise.

Kaynak: İstanbul’da Hatırlamak ve Unutmak, Leyla Neyzi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, Kasım 1999, sayfa: 212-215