İstanbul miladın 4. yüzyılından beri hakkıyla metropolis mundi konumundadır. Kentin yaşam biçiminde/fizik doku ve mekan organizasyonunda Bizans ve Osmanlı dönemlerinde büyük değişiklik olduğunu söylemek güçtür. İstanbul iki uygarlığının birbirine benzeşmesini ve özgün renklerini sergilemekle 16. yüzyılı bir caput mundi olarak yaşadı. Ancak 18. ve özellikle 19. yüzyılda yaşam biçimi ve fizik yapısında temel değişmeler görüldü. İstanbul endüstri çağının etkileriyle mücadeleye başlamıştı.

Kentin geleneksel yerleşme düzenindeki değişmenin ilk belirtileri 18. yüzyılda meydana gelmeye başladı. Gerçekte ülkenin ekonomik yapısında köklü değişiklikler meydana gelmemekle birlikte, yönetici sınıfın elinde toplanan servetler gösterişli tüketimini arttırmaktaydı. Diğer yandan Karadeniz`in ulaşımını ellerine geçiren armatör Fenerli Rumlar ile İstanbul`daki elçilik heyetleri 18. yüzyılda Beyoğlu ve Boğaziçi`nin bazı köylerinde göze çarpan yeni bir yaşam biçimi yaratmışlardı.

Bu durumda gerçek anlamda olmasa bile bir sayfiye yaşamı ortaya çıkmıştır. Kağıthane`deki eski bostanlar, kasır ve bahçelerle süslenmeye başlandı. Boğaz`ın eski münzevi köylerinde birbiri ardından yalı, köşk ve bahçeler kuruluyordu. Yoksul balıkçı köyleri olan Yeniköy ve Tarabya zengin Rum armatörlerin yalılarıyla süslenmeye başlandı (Burası 19. yüzyılda tam bir banliyö haline gelecektir). Bu armatörler birkaç gemi sahibi olup, Tuna`daki ve Karadeniz`de, Kırım`daki limanlar arasında narenciye, odun, tahıl taşımacılığı yapıyorlardı.

En ünlü armatör ailelerinden biri İpsilanti`ydi. İpsilanti Yalısı 19. yüzyılda Fransa`nın yazlık büyükelçiliği oldu. Boğaz`da Kuzguncuk, Beylerbeyi, Ortaköy, Kandilli gibi semtler benzer yalıların yapıldığı merkezlerdi. Buralardaki etnik kompozisyon da daha karışık bir görünüm aldı. Yani İstanbul 18. yüzyılda gerçek anlamda banliyölere sahip değilse de bu gösterişçi tüketimin mevsimlik eğlence ve sayfiye ünitelerinin doğuşuna neden olduğu görülüyor.

Diğer yandan Kağıthane`de bir kağıt fabrikası, aynı bölgede mühendishaneler (okul), kentin dışında da modern kışlalar (Selimiye) yapılmaya başlandı. Haliç`te baruthane ve gemi tezgahları yapıldı. Bu barok çağ endüstrisi İstanbul`un doğal çevre ve eski mimari dokusunu tahrip eden ilk kirlenme olayıdır.

18. yüzyılın asıl olgusu, Anadolu`dan kopup gelen bekar erkelerin ve hatta ailelerin büyük kenti yığın yığın doldurmasıdır. Bu olgu nedeniyle; iş bölgelerinde bekarların yaşadığı geniş sefalet yuvaları, Eyüp, Kasımpaşa ve Üsküdar`da ise gecekondulaşmanın ilk işaretleri doğmaya başladı. Meknasal yapıdaki temel değişmeler, yani banliyölerin, küçük gecekondu ve slum (sefalet mahallesi) bölgelerinin doğuşu, 19. yüzyıldaki moderneleşme ile başlayan bir süreçtir.

19. YÜZYILDA İSTANBUL`UN MODERNLEŞMESİ

19. yüzyılda dünya önceki çağlara göre hızlı bir değişim yaşıyordu. Bu değişim Balkanlar ve Ortadoğu`nun metropolü olan İstanbul`da da kendini gösterdi. Bin yıldır dünya ekonomisinin ve kültürünün merkezlerinden biri olmasına karşın İstanbul önemli bir yapısal değişme geçirmemişti. Şimdi ise metropol İstanbul yaşadığı çağa ayak uydurmaktadır. Bu gelişimi kentin kurumlarında, artan nüfus ve büyüyen yüzölçümünde, hepsinden önce yeniden biçimlenen fiziksel yapısında izlemek mümkündür.

Yıkım kadar bir rönesans da görülüyor. Bu değişmeyi kentin mekan düzenin etkileyen şu öğelerin ortaya çıkışıyla açıklayabiliriz;
a) gecekondulaşma b) banliyölerin doğuşu c) daha önce kentle bütünleşmemiş semtlerin kent merkeziyle organik bir bütünleşmeye gitmesi ki, bunda kent içi ulaşımın modernleşmesi de büyük rol oynamaktadır.

Bütün bu özelliklere karşın 19. yüzyıl İstanbul`u halen çağdaş metropollerin düzeyinde değildi. Ama İstanbul bu dönemde, önceki çağlarda görülmeyen bir nüfus artışını yaşadı. 1829`daki ilk sayımda 359 bin olarak saptana nüfus, 1918`de 700 bine ulaşmıştı. Bu artışın 16-18. yüzyıllardaki gibi bekar, işsiz ve tek tük ailelerden çok, ailece yapılan göçlerden, özellikle, imparatorluğun Avrupa eyaletlerini kaybetmesi üzerine Rumeli eyaletlerinden yapılan göçlerden ileri geldiğini göz önüne almak gerekir.

Diğer yandan İstanbul; Beyrut, Selanik, yani bütün Doğu Akdeniz limanları gibi 19. yüzyılda Atlantik endüstri bölgesinin ilgi ve kayıt alanına girmişti. Bu kentler Avrupa için artık yalnızca ticaret limanları olmaktan öte; yerleştirilen, antrepo ve tesis kurulan, hinterlandlarının ürünlerinin işlenip nakledileceği merkezler, durumuna gelmişti. Söz konusu kentler arasında özellikle İstanbul; artık Batılı tüccar, komisyoncu, inşaatçı ve bankerlerden meydana gelen bir kalabalığın yaşayacağı kent olmuştur. Yalnız bu kadar mı? Eğlence ve fuhuş yanında kentte dolaşan uluslararası serseriler, gemiciler özellikle Pera`nın güvenlik sorununu arttırdı.

Devletin resmi tarihçisi Ahmed Lütfi Efendi; Pera`da genelev, bar vb. gibi yerlere izin verildiği için hükümeti ve semt halkını ahlaken gevşek olmakla suçluyordu. Türk karakollarının yanında yabancı devletler de kendi uyruklarından olan gemici ve benzerinin suç işleyenlerini hapsetmek için karakol kurdular.

Diğer bir gelişme; ülkedeki demiryolu, denizyolu gibi ulaşım ağlarına bağlı olarak ortaya çıktı. İstasyon ve liman tesisleri; uzun mesafe ulaşımı kadar, kentsel ulaşım da değiştirdi. Kentin dokusundaki ve mekan organizasyonundaki değişmeleri hızlandırdı. Gerçi 19. yüzyılda hızlı bir endüstrileşme görülmüyor, İstanbul`u dış dünya ile yaptığı ticaret değiştiriyordu. ilk kurulan Hotel Angleterre`i diğerleri izledi. Artık kente gezginler geliyordu. Şık bir otel olan Pera Palas, zengin bankerlerin saraylarının yer aldığı semtte Tepebaşı`nda yapıldı. Burada kentin ilk parklarından biri ve tiyatrolar da yer aldı. Pera (Beyoğlu), Doğu imparatorluğunun başkentinin Avrupa`ya açılan penceresiydi.

a) Merkezi yönetim bölgesi:
19. yüzyılda bürokrasinin modernleştiği, birçok yönetim organının kurumsallaştığı görülüyor. Sadaret`ten (Başbakanlık) başka kurulan nezaretler (bakanlık) artık yönetim ve iş bölgesini meydana getiriyor. Saray, modern kentlerdeki gibi merkez bölgenin dışına taşınmıştır (önce Dolmabahçe, sonra Yıldız). Yönetim bölgesinde ve diğer kısımlarda sokak ve yol yapımı artıyor. 19. yüzyılda kagir bina yapımının teşvik edildiği görülüyor. Bütün bu değişim, en başta modern belediye yönetimlerinin kuruluş ve faaliyetini gerekli kılmıştır.

Kaynak: Dünya Kenti İstanbul / Habitat II / İlber Ortaylı: "Sanayi Çağında İstanbul", S:54-57