Ian Sherwood, İstanbul`daki İngiliz cemaatine hizmet veren bir Anglikan rahibi. Kendisiyle yaptığımız görüşmenin ana temasını Kırım Kilisesi oluşturdu. Bir yabancı olarak İstanbul`a dışardan bakabilen Sherwood`un ilginç gözlemleri var. Görüşmemizde, İstanbul`un kozmopolit şehir geleneğini ve "insan merkezli yaşamını" vurguladı.

Osmanlı döneminde İstanbul ve diğer şehirlerde bulunan sosyal yardım kurumlarının Cumhuriyet döneminde kapatılmış olmaları, bir kayıp ona göre. Sherwood`un din hakkındaki görüşleri de ilginç "Hafif bir elbise gibi giyilen" Anadolu Müslümanlığıyla politik İslam arasındaki farkı vurgularken, Türk laikliği için "neredeyse bir din" demekte.

Dublinli Bir İstanbullu

Anahtarı bulup kapıyı açtım. İçerisi güvercin doluydu. Pencereler kırık, org parça parçaydı. Hiç eşya yoktu. Güvercin pisliği her yeri örtmüştü. Bahçe kurunmuş, toz içindeydi. Bu yıkık dökük hale rağmen, olmamız gereken yerin burası olduğunu hissettim. Sulanırsa ne kadar güzel olabileceğini, ağaçların yeşereceğini düşündüm.
Tünel`deki Kırım Kilisesi`nin 1991 yılında tekrar açılmasını sağlayan Sherwood, yıllardır terkedilmiş olan kiliseyi gördüğü zaman hissetiklerini böyle anlatıyor. Ian Sherwood için, Kırım Kilisesi`nin misyonu İstanbul`un kozmopolit geleneğini sürdürmek:

İstanbul, tarihsel anlamda dünyanın önde gelen kozmopolit şehri. Kiliseleri, havraları, camileri olmazsa, hatta Budist tapınaklar geliştirmezse bu şehir İstanbul olmaz. Bu yüzden Londra`yı, Paris`i, Roma`yı seviyor, bu şehirlere tekrar tekrar gidiyoruz. istanbul, bu kozmopolit şehir kültürünün kraliçesi.

En uzun ve sürekli gelenek onunkidir.
Ian Sherwood, Dublin şehrinde yetişir. İrlanda, İngiltere ve Romanya`da Anglikan rahibi olarak görev yapar. Sekiz yıldır buralarda bulunan Sherwood, kendini artık İstanbullu olarak görüyor. Anglikan cematinin rahini olan Sherwood`ın ilginç başka bir sıfatı daha var.

Cantebury Başpiskoposu`nun Rum Ortodoks Kilisesi`nin elçisi o aynı zamanda. Elçi anlamına gelen Apokrisiarios sözcüğü, Bizans`tan kalma. Ian Sherwood`un kişiliğinde, İngilizlerle Türkler arasındaki tarihi ilişkinin izlerini buluyoruz. Sherwood, "Çanakkale geçilmez" anlayışının İngilizlerle Türkler arasında daha eski bir yakınlığı unutturduğunu düşünüyor. Türkiye üzerinde araştırma yapan İngilizlerin sayısının da hayli kabarık olduğunu hatırlatıyor. Bunlar arasında Osmanlı döneminde Oxford ve Cambridge üniversitelerinden İstanbul`a gelmiş Anglikan din adamları da var.

Tüccarlar, Elçiler ve Din Adamları

Kilisenin tarihini sorduğumuzda Ian Sherwood`un , "Kraliçe I. Elizabeth döneminden başlayalım " demesi tesadüf değil. Çok eski bir tarihi olan Osmanlı-İngiliz ilişkilerinin perçinlenmesinde, diplomatlar kadar tüccarlar ve din adamları da rol oynar. Osmanlı-İngiliz ilişkileri, 16. yüzyıldaki Reformasyon, yani Roma`dan bağımsız, Latince yerine İngilizce`yi kullanan (Latincede "İngiliz" anlamına gelen) Anglikan Kilisesi`nin kurulmasından sonra ivme kazanır. 1580 yılında Kraliçe Elizabeth ile III. Murad arasında yapılan antlaşma gereğince, İngiliz tüccarları Osmanlı İmparatorluğu`nda ticaret yapma hakkı kazanırlar.

İstanbul`a tüccar olarak gelmiş olan William Harborne, kısa bir süre sonra payitahta İngiliz imparatorluğu`nun elçisi olarak döner. Denizaşırı ülkelere ticaret yoluyla nüfuz eden İngilizlerin Levant Şirketi, İstanbul ve İzmir`deki tüccarlara hizmet vermek için gelen Anglikan kiliseleri, buradaki işadamı ağırlıklı İngiliz cemaatinin desteği sayesinde hizmet vermektedir.

Osmanlı-İngiliz ilişkileri, İngiltere denizaşırı sömürgeler edinirken Osmanlı İmparatorluğu`nun zayıfladığı 19. yüzyılda güçlenir. İngiliz ve Fransızlar, Ruslara karşı Osmanlı devletini desteklerken, bölgede güç sahibi olmak için birbirleriyle rekabet ederler.

Tanzimat Fermanı (1839), Osmanlı İmparatorluğu`ndaki cemaatlerin eşit hak ve özgürlüklere sahip olacağı taahhüt eder. Günümüzde Avrupa Birliği tartışmalarında öne çıkan "insan hakları" söylemi, o günlerdeki tartışmaların bir devamı sadece. Kutsal topraklarda bulunan kiliselerle ilgili bir tartışma, Rusların Osmanlı toprakalarındaki Ortodoksların haklarını korumak istemesiyle savaşa dönüşür.

İngilizler, Kırım Savaşı`nda (1853-56) Ruslara karşı Osmanlılarla işbirliği yaparlar. İşte İstanbul`da bir Kırım Anıtı ve Kilisesi fikri, İngiliz-Osmanlı dayanışmasını simgeleyen Kırım Savaşı`ndan sonra, Abdülmecid döneminin hoşgörülü ortamında doğar.

Beyaz Voile Takmış Hanımlar

Tünel`de, Sedar-ı Ekrem Sokak`taki Kırım Kilisesi`nin yeri, Sultan Abdülmecid tarafndan Kraliçe Viktorya`ya verilir. Kilisenin temeli, Osmanlı-İngiliz ilişkileri tarihindeki renkli bir sima olan ve Sherwood`un, "İngiliz hükümeti politikası geliştiren son büyükelçi" diye tanımladığı Lord Stratford de Redcliffe tarafından 1858`de atılır. Kilise için şimdiki İstiklal Caddesi`nde yer teklif edilmiş, ama Lord de Redcliffe, gözönünden uzak daha mütevazi bir mekan seçmiştir. Kilise, Karaköy`den Tünel`e doğru çıkan dik yokuşa yapılır. İstanbul`a denizyoluyla gelen İngilzilerin, kiliseyi limandan görebilmeleri simgesel bir önem taşımaktadır. Küçük olmakla beraber, mükemmel bir şekilde inşa edilen kilisenin yapımı için, Malta ve Büyükada`dan taş getirilir. Kilisede yetişkinleri vaftiz etmek için bir de kurna yapılır. 1868`de Kırım Kilisesi kutsanarak açılır. Ian Sherwood, kilisenin açıldığı dönemde ayinlere İngilizlerin dışında, "beyaz voile takmış varlıklı Türk hanımlarının" da geldiklerini söylüyor. Açılışından itibaren kilisede kırk yıl hizmet veren dinamik rahip, kilisenin bitişiğindeki evinde tüberkülozdan ölür.

Cumhuriyet döneminde küçülen İngiliz cemaati, zamanla Nişantaşı, Etiler gibi semtlere kayar. Kilisenin mali olanakları kısıtlıdır. Zamanla İngiliz Konsolosluğu`ndaki Azize Helena Şapeli daha çok kullanılmaya başlanır. 1970`li yıllarda kiliseye kilit vurulur, hatta Türk hükümetine iadesi söz konusu olur.

Kaynak: İstanbul`da Hatırlamak ve Unutmak / Leyla Neyzi / S: 31-32-33 / Tarih Vakfı Yurt Yayınları